|

Bir buçuk milyon kurşun

Jandarma Genel Komutanlığı'nın Dersim Harekât Planı raporunda verilen rakamlar, 1937-1938'deki operasyonun adeta 'savaş' niteliğine büründüğünü gösteriyor. Rapora göre 10 bine yakın askerin katıldığı harekatta 1,5 milyon kurşun harcanmış

Orhan Turan
00:00 - 28/11/2011 Pazartesi
Güncelleme: 01:06 - 28/11/2011 Pazartesi
Yeni Şafak
Bir buçuk milyon  kurşun
Bir buçuk milyon kurşun

Dersim Harekâtı için hazırlanan askeri güçlerle ilgili bilgiler, Dâhiliye Vekâleti Jandarma Umum Kumandanlığı III. Şube I. Kısım 55058 Sayılı Dersim raporlarında detaylı olarak veriliyor. Harekât planlarında, operasyonda kullanılan silah ve asker sayısına ilişkin dökümler bulunuyor. Verilen rakamlar küçük bir operasyon değil, adeta savaş hazırlığı izlenimini uyandırıyor. Buna göre Dersim harekâtında 310 subay, 8 bin 313 muharip asker, 1422 hayvan, 16 at arabası, 63 kamyon, 14 zırhlı keşif aracı, 6 bin 75 piyade tüfeği, 411 hafif makineli tüfek, 74 ağır makineli tüfek, 176 tabanca, 28 dağ topu, 1 milyon 501 bin 120 piyade mermisi ve 1684 de topçu mermisi kullanılmış.

BİR DEĞİL 3 HAREKÂT DÜZENLENDİ

Dersim'e, Pah Köprüsü'nün 'isyancı' aşiretler tarafından yakılıp 33 askerin öldürülmesi olayı sonrasında '3 harekât', '1 temizleme' operasyonu düzenlendi. İlki İsmet İnönü Başbakanlığında, Abdullah Alpdoğan komutasında, ikincisi 2 Ocak - 7 Ağustos 1938 Celal Bayar Başbakanlığında yapıldı. 10 - 17 Ağustos 1938 tarihinde 'Üçüncü Tunceli Harekâtı' düzenlendi. Katliamın doruğu sayılabilecek son 'Temizlik Harekâtı' 3 harekât sonrasında gerçekleştirildi. 6 Eylül'de başlayan temizleme operasyonları 17 gün boyunca devam etti; mağaralara, evlere yönelik operasyonlar, gaz kullanımları bu son aşamada gerçekleşti.

'ANLAŞMA' YOLUYLA ASILDILAR

Yapılan ilk harekât başarılı olmayınca, askerler bölgeye girememişti. Harekâtın hedefindeki isim Seyit Rıza 13 Eylül 1937'de anlaşmaya çağrılarak tutuklanabildi. 10-12 Eyül 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza barış görüşmesi için Erzincan Vilayet konağına geldi ve o arada tutuklandı. 15 - 18 Kasım 1937 tarihleri arasında Seyit Rıza ile birlikte asılanlar şunlardı: Seyit Rıza'nın oğlu 16 yaşında Resik Hüseyin, Kureyşan-Seyhan aşiret reisi Seyit Hüseyin, Yusfanlı Kamer Ağa'nın oğlu Fındık Ağa, Demenan aşiret reisi Cebrail Ağa'nın oğlu Hasan Ağa, Kureyşanlardan Ülkiye'nin oğlu Hasan, Mirza Ali'nin oğlu Ali Ağa... Liderlerin asılmasıyla ikinci, üçüncü harekat ve temizleme harekatının önü açılmış oldu.


Sabiha'dan Dersim hatırası

1937 yazında General Abdullah Alpdoğan'ın 3 kolorduyla Dersim'e yaptığı kara harekâtının başarısız olması sonrası bölgeye havadan da harekât düzenlendi. Dersim'de arazi koşullarının çetin olduğunu ve havadan müdahalenin uygun olacağını raporlayan Alpdoğan, harekat için gerekli 'onayı' alınca çok tanıdık bir isme bu sorumluluk verildi. Atatürk'ün manevi kızı Sabiha Gökçen 3 uçak filosu ile saldırı gerçekleştirecekti. Harekât öncesi 30 kiloluk bombasıyla 'hatıra fotoğrafı' çektiren Gökçen 'isyancıların' saklandıkları en büyük yer olan Laş mevkiini yerle bir etti.


Her detay şifrelenmiş

Dersim Harekâtı için hazırlanan son 'gizli' harekât planının şifreleri 73 yıl sonra çözüldü. Harekâttan günler önce Trabzon'daki Rum köşkünde Atatürk tarafından hazırlanan planda, hangi birliklerin harekâta katıldığı, birliklerin konuşlandırılacakları noktalar ve saldırı yönleri bilgisi yer alıyor. Dersim Harekât Planı, İstanbul'dan 'mutat bir ziyaret' görüntüsü altında Trabzon'a geçen Atatürk tarafından 10, 11, 12, 13 Haziran 1937'de hazırlandı. Şifrelerden oluşan planda bölük, birlik, yedek birliklerin nerede durması gerektiği ve harekât bölgesi şifreli olarak yer aldı.

SUBAYLAR HARFİYEN UYGULADI

Harekat sırasında ordunun konumunu gösteren Dersim haritasında 'M.A', 'SÜA', '62A', '9.5', 2.5', 'Y' gibi rakam ve harfler yer alıyor. Kutu, çizik, ve elips şeklinde çizilen işaretlerin de yer aldığı haritadaki şifreler, harekat subaylarının bilgisi dâhilinde harfiyen uygulanıyor. Plan sadece askerin durum bilgisini içermekle kalmıyor. Trabzon Atatürk Köşkü Müzesi envanterine 1944 kayıt tarihli Harekat Planı'na göre birliklerin yetersiz kalması ya da yaşanacak bir terslik halinde, harekat bölgesinden daha uzakta konuşlandırılacak 'ileri' ve 'geri' birliklerin konumu da net şekilde görülebiliyor.

ŞİFRELİ PLANIN ÇÖZÜMLERİ

Trabzon'da 10 - 13 Haziran 1937'de tarihinde hazırlanan harekât planında yer alan şifreli planların çözümleri oldukça çarpıcı bilgiler içeriyor. Köşkün 2. Katında bizzat Atatürk'ün el yazısıyla hazırlanan Dersim haritasında 'M.A' ibaresi 'Muhafız Alayı'nı, Çizilmiş kesik kesik dikey çizgilerse tahrip edilecek 'Harekât Bölgesi'ni gösteriyor. 'SÜA' ibaresi 'Süvari Alayı'nı ifade ederken, 'SÜA' ve '2.5' ifadesinin altındaki yatay kısa çizgiler de 'Tehlike Hattı'nı gösteriyor. Kare şeklindeki siyaha boyanmış işaretlerse, bölgeye konuşlandırılmış birlikleri simgeliyor. Harita üzerinde yer alan '62A' ifadesi '62. Tabur'u' '2.5' ifadesi '2. Tabur 5. Bölüğü', '9.5' ifadesi ise '9. Tabur 5. Bölüğü simgeliyor.


Gazla, süngüle, yak uçurumdan at

Tunceli'de yaşayan Kıbrıs gazisi Mehmet Çiçek (59) Seyit Rıza ile birlikte yargılanan 11 kişi arasında yer alan ancak yaşlı olduğu için 30 yıl hapse mahkûm edilen aşiret liderlerinden Haydaran Aşireti lideri Kamer Ağa'nın torunu... 1942'ye kadar isyan hareketini sürdüren Cebrail Ağa'nın da oğlu olan Mehmet Çiçek, Dersim'deki olayın 'isyan' olmadığını söylüyor. Seyit Rıza ile birlikte yargılanan dedesinin Bergama hapishanesinde 1967'de öldüğünü belirten Çiçek, harekat sırasında köylerde yaşayan herkesin tarandığını, makineli tüfekler ve süngülerle masum insanların öldürüldüğünü dile getirdi. Çiçek, “Babam sadece bu öfkeyle 1942'ye kadar, 7 yıl dağda kalmaya devam etti” dedi.

ABLAMIN SIRTINDA SÜNGÜ İZLERİ VARDI

Mehmet Çiçek, Dersim'de asıl katliamın topla tüfekle yapılmadığını vurguladı. “Asıl temizlik, 3 harekât sonrasında girişilen, süngüleme, yakma, gazla imha etme, uçurumdan atma olaylarıyla yaşandı” diyen Çiçek, süngülerden kurtulan akrabalarının yaşadıklarını yıllar sonra öğrenebildiklerini belirterek şunları söyledi: "Ablam ve halam, bu süngülemelerden ölülerin altında kaldığı için tesadüfen kurtulmuş. 4 yıl önce vefat eden ablamın sırtında o süngü izleri hâlâ dururdu."


Trabzon özellikle seçilmiş

Dersim Harekât Planı'nın orijinali halen Trabzon'da bulunan ve 'Atatürk Köşkü Müzesi' olarak hizmet veren köşkte sergileniyor. 1944 envanter kayıtlı olan Harekat Planı'nın bulunduğu Trabzon'daki Atatürk Köşkü, mübadele sonrasında Rum Cabayanidis ailesinden alınıp hazineye geçirildikten sonra Atatürk'e hediye edilmiş. Dersim harekâtı öncesi özellikle bu köşkün seçilmesinde ise, Trabzon'un Dersim'e yakınlığı etkili olmuş.


HAVALİMANININ ADI DEĞİŞSİN

'Avrupa Dersim İnisiyatifi' adlı grup, 1938'deki katliama ilişkin bir bildiri yayımladı. Hükümetten beklentilerin sıralandığı bildiride, katliamla ilgili 'Gerçekleri Araştırma Komisyonu'nun kurulması, arşiv kayıtlarının açılması, 1938 yılında evlatlık verilen Dersimli yetimlerin listesinin açıklanması ve Dersim bölgesinde öldürülen vatandaşların mezar yerlerinin bildirilmesi gibi talepler sıralandı. Bunun yanında, masum halka bomba yağdıran Sabiha Gökçen'in isminin, havalimanından kaldırılması talep edildi. AYNUR EKİZ / ANKARA



YARIN: 'Ölü annenin memesinden süt içen çocuklar gördüm'

12 yıl önce