|

Sistem farkları

''Başkanlık'' sistemi için model ülke ABD ise ''yarı başkanlık'' için de model Fransa''dır. Genel olarak ''cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği parlamenter düzen'' olarak tanımlanabilecek ''yarı başkanlık'' için, parlamenter sistem ile başkanlık sisteminin karışımı denilebilir. ABD''de ise başkanın temsil ettiği yürütme organının karşısında iki meclisli kongreden oluşan yasama erki vardır. Bu yazıda iki ülkede uygulanan iki farklı sistemi genel hatlarıyla inceleyeceğiz

Cem Küçük
00:00 - 7/01/2013 Pazartesi
Güncelleme: 01:28 - 7/01/2013 Pazartesi
Yeni Şafak
Sistem farkları
Sistem farkları

ABD''de yürütme organı Başkan, yasama organı iki meclisli Kongre''dir (Temsilciler Meclisi ve Senato). Başkan Kongre''yi feshedemediği gibi Kongre de başkanı istifaya zorlayamaz. Başkan 4 yıllık bir süre için başkan yardımcısı (vice president) ile birlikte seçilir. Ülkede koşullar ne olursa olsun bu süre değiştirilemez. Bir kişi sadece iki dönem (4 + 4) Başkan olarak seçilebilir.

Başkan olmak için dört anayasal koşul vardır: ABD''de doğmuş olmak, ABD vatandaşı olmak, 35 yaşında veya üstünde ve en az 14 yıldır ABD''de ikamet ediyor olmak. ABD''de kamu yönetiminin örgütlenmesine ilişkin otoritenin kaynağı olarak Amerikan bağımsızlığının en belirgin simgesi olan ''1787 Anayasası'' görülür. Anayasa, esas itibariyle, kamu yönetiminin örgütlenmesine ilişkin düzenlemeler içermez; ancak, ''güçler ayrılığı'' (separation of powers) ilkesine dayanmakta olup devleti oluşturan ''yasama, yürütme ve yargı erkleri''nin (legislative, executive and judicial branches of government) ''eşit koşullar''da (separate but equal) uygulanmasını emreder. ABD''de yasama erki farklı seçim yöntemleri ile oluşan iki meclisli (Senato ve Temsilciler Meclisi) bir ''Parlamento'' tarafından kullanılır. Yürütme erki, esas itibariyle, ''Başkan''da toplanmıştır. Yargı erki ise, Federal Anayasa ve yasalar ile İngiliz hukuk sisteminin ilkeleri doğrultusunda ''Yüksek Mahkeme'' ile federal mahkemeler ve yerel mahkemeler tarafından kullanılır. Anayasa, güçler ayrılığı ilkesi gereğince, bir erkin diğerlerini baskı altına almaması için de birtakım ''denetim ve denge'' mekanizmaları öngörmüştür.

Güçler ayrılığı ilkesi ışığında oluşan bu yapı içerisinde, ''federal yönetim'' düzeyinde yasama, yürütme ve yargı faaliyetleri teorik olarak birbirinden ayrı, eşit ancak iç bağımlı olarak yürütülür. Kamu örgütlerinin tüm yönetsel faaliyetleri de, Başkan''a karşı sorumluluk ve daha sonra Kongre''ye hesap verme ilkeleri çerçevesinde gerçekleştirilir. Kongre, bakanlıkları ve çeşitli kurulları oluşturur; bunların görev, yetki ve kaynaklarına, personel sistemine, yönetici atamalarının onaylanmasına ve kurulların görev sürelerine karar verir.

ABD''de yürütme erki, esas itibariyle, Başkan''da toplanmıştır. Başkan, her dört yılda bir seçimle göreve gelir. ''Devletin başı'' olan ABD Başkanı, aynı zamanda ''yürütmenin başı'', ''başkomutan'' ve ''yönetim mekanizmasının başı''dır. Anayasa, Başkanın görevlerini ayrıntılı olarak belirtmemiştir.

Başkanın, Senato''nun 2/3''lük onayı ile uluslararası anlaşmaların yapılması, elçilerin ve çeşitli yürütme ve yargı görevlilerinin atanması; bütçenin hazırlanması, yasa önerilerinin yapılması, Kongre''de kabul edilen yasaların imzalanması veya veto edilmesi; ve federal yasalar çerçevesinde politika ve programların uygulanması gibi temel birtakım önemli görevleri vardır.

Fransa modeli

Yarı başkanlık sistemi'', başkanlık sistemi ile parlamenter sistemin karışımıdır. Yürütme gücü halk tarafından seçilen devlet başkanı ile Meclis güvenine dayanan hükümet başkanı arasında paylaşılır. Fiili olarak ise yürütmenin başı devlet başkanıdır.

Temel olarak ''Cumhurbaşkanının halk tarafından seçildiği parlamenter sistem'' olarak tanımlanabilir. Başkanlık sisteminden farkı yürütme organının iki başlı olmasıdır. Yani yürütme organı olarak tek bir başkan yoktur. Başkanın görevini (yürütme görevi) bakanlar kurulu ve cumhurbaşkanı üstlenmiştir. Başkanlık sisteminden bir diğer farkı ise yürütme organının bir kanadı olan bakanlar kurulunun, yasama organının (meclis, parlamento vs.) güvenine dayanmasıdır. Bu durumda yasama organı, mevcut bakanlar kurulunu güvensizlik oyu ile görevden alabilir. İstikrarlı bir yönetim biçimi olduğu söylenir ama genellikle efektif olamayan bir yönetim biçimi olduğu da karşı iddiadır.

CUMHURBAŞKANININ YETKİLERİ GÜÇLÜ

Bu sistemde de Cumhurbaşkanı genel oy ile halk tarafından seçilmekte ve hükümet millet meclisi önünde sorumlu sayılmaktadır.

Fransa''nın uyguladığı bu sistemde parlamenter rejime göre temel farklılıklar şunlardır: Klasik parlamenter rejim Cumhurbaşkanına sembolik görevler yüklediği halde, yarı başkanlık sisteminde yetki sahası daha geniştir. Örneğin meclisi dağıtabilme, referandum isteyebilme, anayasa konseyi üyelerini atama ve anayasanın 16 maddesi gereği olağanüstü durum ilan ederek yasama, yürütme ve hatta yargı gücünü elinde toplayabilmektedir. Cumhurbaşkanı, dış politika ve savunma konularında da ağırlığa sahiptir. 7 yıl için seçilen Cumhurbaşkanı vatana ihanet dışında mutlak bir sorumsuzluk taşımaktadır. Yasaları onaylayan Parlamento, hükümeti denetleme ve düşürebilme yetkisine sahip olduğu halde, Cumhurbaşkanına karşı denetleme yönünden herhangi bir yetkisi yoktur.

Latin ülkeler otoriterleşti

Başkanlık sisteminin olumsuzlukları için çoğunlukla Latin Amerika ülkeleri örnek gösterilir. Buna iki örnek Kosta Rika ve Venezuela''dır. Ekvator, Bolivya, Honduras, Guatemala ve Dominik Cumhuriyetleri''nde de ordunun gücü çeşitli nedenlerle demokratik kurumların gücünün önüne geçememiştir. Kolombiya ve Peru''da da başkanlık rejimi uygulamaktadır. Bunun yanında Arjantin, Uruguay, Brezilya ve Şili olmak üzere birçok Latin Amerika ülkeleri Başkanlık sistemlerini demokratik bir biçimde 1980''li yıllarda canlandırabilmişlerdir.

Başkanlık Sistemiyle Yönetilen Ülkeler

Afganistan, Angola, Belarus, Benin, Bolivya, Brezilya, Burundi, Çad, Kanada, Şili, Kolombiya, Comoros, Kongo Cumhuriyeti, Kosta Rika, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, El Salvador, Gambiya, Gana, Guatemala, Honduras, Endonezya, Liberya, Malavi, Maldivler, Meksika, Myanmar, Nikaragua, Nijerya, Palu, Panama, Paraguay, Filipinler, Sierra Leone, Güney Sudan, Sudan, Surinam, ABD, Uruguay, Venezuela, Zambia.

''BAŞBAKANLI BAŞKANLIK''LAR

Ermenistan, Belarus, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Chad, Fildişi Sahilleri, Gine, Gabon, Mozambik, Namibya, Peru, Ruanda, Güney Kore, Sri Lanka, Tanzanya, Togo, Uganda, Özbekistan, Yemen.

Yarı başkanlık uygulananlar

Burkino Faso, Djibouti, Fransa, Gürcistan, Gine Bissau, Guyana, Haiti, Kenya, Kırgısiztan, Madagaskar, Mali, Moritanya, Moğalistan, Nijer, Filistin, Pakistan, Romanya, Senegal, Suriye, Tayvan, Tajikistan, Tunus, Ukrayna, Zimbabve, Sao Tome ve Principe Demokratik Cumhuriyeti

Temsilciler Meclisi + Senato = Kongre

ABD''de başkanlık sisteminin en önemli temellerinden birisi de Kongre''dir. Kongre, 438 temsilciyi içeren Temsilciler Meclisi ve 100 Senatörü içeren Senato''dan oluşur. Kongre kişilerin ve federe devletlerin haklarına dokunmamak koşuluyla yasa yapma gücünü anayasa sınırları içinde serbestçe kullanır. Yasa yapma gücü daima iki meclisin anlaşması ile uygulama bulabilmektedir. Mali yönü olan yasaların önerisi Temsilciler Meclisi tarafından yapılmaktadır. Senato, mali yasayı kabul edip etmemekte serbesttir. Senato uluslararası antlaşmaları onaylar ya da onaylamaz. Birinci Dünya Savaşı''ndan sonra Başkan Wilson''un imzaladığı Versay Barış Antlaşması Kongre tarafından reddedilmiştir. Kongre başkan üzerinde impeachment (suçlandırma) yetkisini kullanabilir. Başkan, vatana ihanet, zimmetine para geçirme veya diğer ağır suçlar nedeniyle yargılanabilir.

Bu suçların tespiti ve suçlunun cezalandırılma yetkisi Kongreye aittir. Suçluluğa karar verilebilmesi için üçte iki çoğunluğun sağlanması gerekir. En ağır karar başkanın görevine son verilmesidir.

Maddeler halinde Amerika''nın devlet şeması

Amerikan federal kamu yönetimi sisteminin örgütlenme biçimi aşağıdaki gibidir.

1. Başkanlık Ofisi (The Executive Office of the President)

a. Beyaz Saray Dairesi (The White House Office)

b. Başkan Yardımcısı Dairesi (The Office of Vice President)

c. Bakanlar Kurulu (The Cabinet)

d. Uzman Daireler (specialist offices)

e. Danışma Kurulları ve Komiteleri (advisory boards, councils and committees)

2. Bakanlıklar (executive departments)

3. Bakanlık Statüsünde Olmayan Kamu Kuruluşları (non-departmental agencies)

a. Bağımsız Kuruluşlar (independent executive branch agencies)

b. Bağımsız Düzenleyici Kurullar ve Kurumlar (independent regulatory boards and agencies)

c. Kamu Ortaklıkları (government corporations)

d. Diğer Kurullar, Komisyonlar ve Komiteler (boards, commissions and committees)

4. Federal Yönetimin Taşra Örgütü

Başkan hükümet üyelerini atar

ABD''de uygulanan sistemde Başkanın diğer yetkileri şu maddelerde özetlenebilir:

  • Hükümet üyelerini atar. Bu üyeler için ABD''de bakan sıfatı yerine ''sekreter'' sıfatı kullanılmaktadır. Senato bu üyeleri onaylar. Bakanlar Kongre''ye karşı sorumlu değildir. Sadece Başkana karşı sorumludur. Başkan istediği bakanı azledebilir.
  • Hükümet toplantılarında son ve kesin söz Başkana aittir. Bu konuda verilen en güzel örnek Abraham Lincoln''ün bir sözüdür: ''Yedi hayır, bir evet, evetler kazandı.''
  • ''Spoil System'' olarak adlandırılan yaklaşımla Başkan kendi politikalarını uygulayacak kadroları bürokratik kademelere atayabilir. Yüksek dereceli memurların atamalarında senatonun onayı aranır, ancak Senato genellikle bu atamaları onaylar.
  • Başkan, Federal yasalara karşı gelmekten hüküm giymiş olanları şartlı olarak veya tamamen affetme yetkisine sahiptir.
    Hakimlerin görevi ömür boyu sürer

    Başkanlar çoğu zaman, Yüksek Mahkeme hakimlerinin atamalarını yaparken kendi görüşlerini destekleyecek kişileri seçmektedirler. Ancak atamalardan sonra, kendilerini seçen başkanla farklı kararlar veren hakimlere çok sık rastlanmaktadır. Hakimlerin böyle davranabilmelerinin ardında yatan önemli gerekçelerden birinin ömür boyu seçilmeleri olduğu belirtilmektedir. ABD''de hakimlerin büyük bir yargı hatta siyasi gücü vardır. Hükümlerini verirken yasalardan ziyade anayasaya dayanmakta, yani anayasaya aykırı buldukları yasaları tatbik etmeme hakları vardır. Yüksek Mahkeme aynı zamanda temyiz organıdır. Mahkemenin Anayasaya aykırılık konusunda son merci oluşu anayasa değil daha çok teamüllere dayanmaktadır.

    Kaynakça

    Kamu Yönetimi Ülke İncelemeleri, İmge Yayınları, Şubat 2009 (Bu eserin Üçüncü Bölümü''nde yer alan Cahit Emre ve Uğur Ömürgönülşen''in birlikte kaleme aldıkları Amerika Birleşik Devletleri''nde Kamu Yönetimi makalesinden yararlanılmıştır.)

    www.whitehouse.org

    D. Roper, Steven. Are All Semipresidential Regimes the Same?

    Duverger, Maurice. 1980.''A New Political System Model: Semi-Presidential Government'' European Journal of Political Research.

    Sirota, David (August 22, 2008). ''Why cult of presidency is bad for democracy''. San Francisco Chronicle.

    Lijphart, Arendt. Parliamentary versus presidential government. Oxford University Press, 1992

    -BiTTi-
  • 11 yıl önce