Franz Kafka'nın 1915'te kaleme aldığı 'Dönüşüm', içindeki alegorik anlatımıyla şüphesiz ki çokça irdelenmiş bir kitap. Özellikle Kafka'nın kendisiyle özdeşleştirilen-ki bunun benzerlikleri fazlasıyla var- Gregor Samsa üzerinden yapılan 'psikanalitik gözlemler' bu kuram açısından yeni tezlere bile kapı aralamıştır. Ve yine şüphesiz dönüşümün mitolojik ve toplumsal irdelemeleri de bu anlamda yeni teorilerin mayalanmasına zemin hazırlamıştır desek abartmış olmayız. Kafka sadece 'Dönüşüm'le değil yazdığı birçok öyküyle kendinden sonraki kuşağı fazlasıyla etkiledi. Bu etki sadece edebiyat alanında değildi. Kafkaesk anlatım sinema ve görsel alanda da kendine en az edebiyattaki kadar yer buldu ve bir anlatım biçemine dönüştü.
Kafka, her ne kadar içine dönük bir karakter olsa da -yazdıklarını yayımlattırmayıp yakılmasını vasiyet edecek derecede içine dönük - yarattığı anlatım gücü ona hayatı boyunca göremeyeceği belki de olmayı da tercih etmeyeceği ikonik bir anlam kazandırmıştı.
Bu yapısal okumaların değerlerine, kitaba kattıklarına ya da dönüştürdüklerini bir tarafa koyarak, kendi alanında farklı bir okumadan bahsetmek gerek. Vladimir Nabokov'un Wellesley ve Cornell üniversitelerinde verdiği edebiyat dersleri içerisinde yer alan 'Dönüşüm' kitabı incelemeleri. Şüphesiz ki bu incelemeler Kafka okumaları alanda yapılmış en iyi çalışmalardan biri.
İthaki Yayınları'ndan çıkan 'Dönüşüm Franz Kafka- Vladimir Nabokov' hikâyenin hemen ardından gelen incelemeyle okura bu anlamda farklı ve doyumu yüksek bir seçenek sunuyor.
Yeni başlayanlar ya da yeniden Kafka'yı okumak isteyenler için hikâyenin ardından Nabokov gibi bir edebiyat duayeninden okunacak çözümleme, kitabın kemik yapısını anlamak açısından bir hayli önemli.
Bu çözümlemeye geçmeden önce 'Dönüşüm'ü hatırlamakta fayda var. Her şey, artık hikâyeyi bilmeyenler açısından bile tanıdık gelecek kadar ikonlaşmış giriş cümlesiyle başlar 'Gregor Samsa bir sabah huzursuz düşlerden uyandığında, kendini yatağında dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu.'
Böcek olarak düşünden uyanan Gregor, uzun bir süre insanî duygularını kaybetmez. Kaybettiği özellikleri sadece hareket kabiliyeti, tat anlayışının değişimi, sesi ve en önemlisi görüntüsüdür. Kara mizah bir başka deyimle Kafkaesk bu anlatımın en güzel yanı dilin sadeliğinde yatar. Kafka kurduğu bu sıradışı atmosferi anlatırken kelimenin en yalın halini kullanır. Ana yapı baştan sona metaforik olsa da her şey zaten olması gerektiği gibi bir hava yaratılır. Hikâyede dikkati çeken ilk şeylerden biri de budur. Gregor dönüşüm geçirip bir böcek olduktan sonra aile ilk şoku kısa sürede atlatır. Hatta aile üyeleri bununla yaşamayı ve artık 'insan' Gregor'un aralarında olmayışını kabullenir.
Nabokov'un da Kafka okumalarında değindiği en önemli noktalardan bir tanesi de burası, dilin yalınlığı:'Kafka'nın üslubunun, yani kullandığı dilin duruluğunun, açık seçikliğinin ve resmi tonlamasının, anlattığı masalın kâbusu andıran konusuyla çok çarpıcı bir karşıtlık içinde olduğunu fark edeceksinizdir. Bu siyah-beyaz hikâyeyi süsleyen tek bir poetik metafor yoktur. Üslubunun duruluğu, fantazisinin karanlık zenginliğini öne çıkarır. Karşıtlık ve birlik, üslup ve konu, tarz ve olay örgüsü mükemmel bir biçimde bütünleşmiştir.'
Nabokov bu yalınlık içerisindeki 'gerçeklik' kavramına değinir ilk olarak. 'Dönüşüm'le birilikte 'Dr Jekyll ve Mr Hyde'a değinen yazar, gerçeklik ve alegorik hikâye tanımlamalarını buradan okur. Nabokov'un bu anlamda ele aldığı şey fantezi ve gerçeklik arasındaki ilişkidir.
Nabokov 'Dr Jekyll ve Mr Hyde' gibi bir hikâyeyi alegorik olarak okumaya kalkarsak (iyi-kötü mücadelesi) bunun çocukça ve tatsız bir alegori olacağını söyler. Bunun sebebini ise şöyle açıklar Nabokov 'Bu kişilere fantastik gözüyle bakmadıkça büyülenmeyiz. Büyücü aradan çıkıp hikâyeci ile öğretmen baş başa kalınca da, doğrusu, sohbetleri hiç çekilmez.'
Nabokov 'gerçeklik' kavramını kişisel deneyimlerle açıklar. Ona göre bir ağacın veya mekânın tanımı kişiden kişiye değişir. Bir mekânı orada yaşayan çiftçiye sorduğunda çiftçinin orayı yaşadığı şeylerle açıklayacağını söyleyen Nabokov, o mekâna gelen bir turistin 'gerçeklik' kavramının çok daha farklı olacağını ifade eder. Diyelim ki o mekân ağaçlarla dolu, o zaman bir botanikçi için artık o mekân iki farklı gerçeklik yorumundan çok daha farklı bir şeye dönüşür.
Bu anlamda 'Palto', 'Dr Jekyll ve Mr Hyde' ve 'Dönüşüm' gibi kitaplar aslında birer fantezidir. Nabokov 'Bana göre başarılı her sanat eseri fantezidir, çünkü benzersiz ve bireyin benzersiz dünyasını yansıtır... Aslına bakılırsa, öznel hayat öylesine güçlüdür ki nesnel denen varoluşu içi boş ve kırık bir kabuğa çevirir. Nesnel gerçekliğe dönmenin tek yolu şudur: Bu bireysel dünyaları alır, bir güzel karıştırır, bu karışımdan bir damla çıkarır ve ona nesne gerçeklik deriz' der.
Nabokov'a belli oranda katılmakla birlikte bu tezi şöyle de yorumlayabiliriz: Gerçekliğin yorumlanışı. Keza bu değişen yorumlar 'gerçeklik'ten ziyade kişilerin maddi hayatla kurdukları temaslardan kaynaklanır. Zira Marquez'in 'Yüzyıllık Yalnızlık' için dediği gibi 'Bu romanı büyük bir dikkat ve keyifle okuyan, hiç şaşırmayan sıradan insanlar tanıdım. Şaşırmadılar, çünkü ben onlara hayatlarında yeni olan bir şey anlatmamıştım. Kitaplarımda gerçekliğe dayanmayan tek cümle bulamazsınız.'
Dönüşüm
Franz Kafka, Vladimir Nabokov
İthaki Yayınları
2014
136 sayfa
