Bugün anneler günü olması hasebiyle, bu defâ da Osmanlı sarayına gidelim ve sultanların vâlideleri olan vâlide sultanlardan bahsedelim istedik. Osmanlı sarayında, anneye verilen önemi anlatmak için vâlide sultanlık makâmına kapı arasından bir göz atmamız kâfî gelecektir.
Her şeyde olduğu gibi saray hareminde de çok sıkı bir disiplin ve hiyerarşi mevcuttu Osmanlı'da. Haremin yegâne hâkimi vâlide sultandı. Ve Osmanlı'da pâdişahtan daha fazla maaş alan tek bir kişi vardı; Vâlide Sultan. Hattâ pâdişahtan 3 kat fazla maaş alan vâlide sultanlar dahi mevcuttu. Sâdece pâdişah annesi olduğu için değil, aynı zamanda sultan nâibi olarak devleti yönettiği için de bu olağanüstü yüksek statüye sâhip olmuşlardı. Şimdilerde evini dahi idâre etmekten âciz hanımlara karşın, pâdişah anneleri olan vâlide sultanlar, üç kıtaya yayılmış Osmanlı devletini idâre eder, savaşlar başlatır, savaşlar bitirirlerdi.
Yeni pâdişah tahta çıktığı zaman, eski sarayda yaşayan annesi merâsimle yeni saraya dâvet edilir, kendisine "vâlide sultan"lık makâmı verilirdi. Vâlide sultan, tüm saray erkânı ve yüksek rütbeli askerî sınıfın da hazır bulunduğu "Vâlide Alayı" denilen görkemli bir törenle yeni saraya gelirdi. Hiç kimsenin karşısında ayağa kalkmayan ve eğilmeyen pâdişah, bu merâsim esnâsında vâlide sultanı ayakta karşılar ve önünde eğilirdi. Bu tören dahi, vâlide sultanların makâmının ne denli yüksek olduğuna kâfî delildir. Zîrâ bu şeref Osmanlı târihi boyunca başka hiç kimseye bahşedilmemiştir. Vâlide sultanlar, sâdece pâdişah annesi değil, aynı zamanda onun rehberi, mürebbiyesi, muhâfızı, musâhibi ve nâibi idiler. Bu îtibarla pâdişah üzerinde oldukça güçlü bir otoriteye de sâhiptiler.
En güçlü vâlide sultanlardan birisi, 12 yaşında pâdişah olan 4. Murat'ın ve 25 yaşında pâdişah olan İbrâhim'in annesi Mahpeyker Kösem Sultan; diğeri de 7 yaşında tahta geçen 4. Mehmet'in annesi Hatîce Tarhan Sultan'dı. Osmanlı'da pâdişah annesine "vâlide sultan" dendiği gibi, 2 pâdişah annesi ya da, hem oğlu hem de torununun pâdişahlığını gören vâlide sultanlara da Vâlide-i Sultan-ı Muazzama denirdi. Mahpeyker Kösem Sultan ve Mehpâre Gülnuş Sultan, Vâlide-i Sultân-ı Muazzama unvânına sâhip olan vâlide sultanlardır.
Osmanlı'da vâlide sultan unvânını ilk kullanan, Kânûnî Sultan Süleyman'ın annesi Hafsa Sultan'dır. Bu unvânı resmî olarak ilk kullanan ise, 3. Murad'ın annesi Nurbanu Sultan'dır. İlk resmî unvan da "Mehd-i ulyâ" unvânıydı. Mehd-i Ulyâ "Padişah Anası" demekti. Kendisi vefât edip oğlunun saltanâtını görememiş olsa da, oğlu tahta geçmiş her vâlide için kullanılırdı bu unvan. İşte oğlunun saltanâtını göremeden vefât eden vâlide sultanlar: Sitti Mükrime Hatun, Hatice Hüma Hatun, Gülbahar Hatun, Hurrem Haseki Sultan. Hafsa Sultan'dan önce, Vâlide Hatun tâbiri ve "Devletlu ismetlu.......Sultan Aliyyetü'ş-şan Hazretleri" unvanı kullanılırdı. Topkapı Sarayı'nda, haremdeki en geniş dâire de vâlide sultana âitti. Vâlide sultan dâiresinde kabul odası, yemek odası, yatak odası, banyo, mutfak ve kiler olurdu. En pahalı ve en gösterişli eşyâlarla süslü olan vâlide sultan dâiresi aynı zamanda sarayın en güzel manzaralı mekânıydı. Pâdişah ve şehzâde dâireleriyle, câriye ve hizmetliler dâirelerinin tam ortasında bulunması, hem hânedânı, hem de hizmet erkânını teftîş etmesi ve yönetmesine imkân sağlıyordu. Vâlide sultanın emirleri tartışmaya kapalıydı. Haremi, kethüdâ usta ve kethüdânın yardımcısı hazînedar kalfa vâsıtasıyla yönetirdi. Zâten haremdeki herkes vâlide sultanın emri altındaydı. Tüm saray merâsim ve kutlamalarında organizasyonu düzenleyen vâlide sultan, cumâ selâmlıklarına dahi katılırdı ve protokolde en ön sıradaydı.
Halkın refâhı için birçok hayır eserleri yaptıran vâlide sultanlar, bu îtibarla sâdece pâdişahın değil, halkın da bir nevî annesi olduklarını ispat ediyorlardı. Câmiler, çeşmeler, sebiller, hanlar, hamamlar, kervansaraylar, imâretler, şifâhâneler, mektepler, kütüphâneler yaptırıyor, bu eserlerin mesârifi için de vakıflar kuruyor, bağış fonları oluşturuyorlardı. Üsküdar'daki Nurbânu Sultan'ın yaptırdığı Vâlide-i Atîk Külliyesi, Emetullah Gülnuş Sultan'ın yaptırdığı Vâlide-i Cedîd Külliyesi, Kösem Sultan'ın yaptırdığı Çinili Câmii, Hatîce Tarhan Sultan'ın Eminönü'nde yaptırdığı Yeni Câmii ve külliyesi ile Mısır Çarşısı, Mihrişah Sultan'ın Eyüp'te yaptırdığı imâret ve mektep, Hürrem Sultan'ın Sultanahmet'te yaptırdığı hamam ve Aksaray'daki Haseki Hastânesi, Pertevniyâl Vâlide Sultan'ın Aksaray'daki, Bezmiâlem Vâlide Sultan'ın Dolmabahçe'deki câmileri vs. İstanbul'daki vâlide sultan eserlerine en bâriz örneklerdir. Elbetteki hepsini saymadık burada. Zîrâ sâdece Bezmiâlem Vâlide Sultan'ın kurduğu 14 vakıf mevcuttur. Maaşları dışında çeşitli yerlerden fazlasıyla gelirleri olan vâlide sultanlara, her önemli günde hânedandan, pâdişahtan ve hattâ yabancı ülkelerin devlet ricâlinden dahi yağmur gibi hediyeler yağardı. Bu muazzam serveti hayır işlerine sarfeden vâlide sultanlar bu davranışlarıyla hem dünyayı hem ahretlerini mâmur etmekle kalmayıp, halkın gönlünde de taht kuruyor, başköşeye yerleşiyorlardı.
Galata Köprüsü'nü Bezmiâlem Vâlide Sultan yaptırmıştı. Osmanlı târihinde câmi yaptıran ilk vâlide sultan Kânûnî'nin annesi Hafsa Sultan'dır. Mekke'deki hacılara su ve şerbet dağıttıran, borçluların borcunu ödeyen, köleleri hürriyetine kavuşturan, yetimlere âile bulan, fakirlere çeyiz yapıp evlendiren, yaşlılara bakıcılar tahsîs edip her türlü ihtiyaçlarını karşılayan Mahpeyker Kösem Sultan gibi vâlide sultanlar da vardı ki; her yıl Recep ayında tebdîl-i kıyâfet hapishâneleri gezer, hafif suçlardan tutuklu mahkûmların fidyelerini ödeyip serbest kalmalarını sağlardı. Makamları cennet olsun.
