Türk-Yunan nüfus mübadelesiyle vatanlarını terk etmek zorunda kalan Rumlar, kasabalarından ayrılmadan önce, göçe zorlanan başka hiçbir halkın yapmadığı bir şey yaptı. Bin bir zahmetle kiraladıkları iki fotoğrafçıya, terketmek zorunda kaldıkları kasabalarının fotoğraflarını çektiren mübadiller, bir daha hiç göremeyecekleri konakları, kiliseleri, köprüleri, çeşmeleri ve komşularını yeni vatanlarına taşıdılar. Bu hüzünlü göç hikayesinin fotoğrafları, 83 yıl sonra Bir Zamanlar Yayıncılık tarafından Türkiye'de yayınlandı. Göçmen Rumların anlatılarına da yer verilen albüm, okuyanları zamanda bir yolculuğa çıkarıyor.
Bugünkü adı Mustafapaşa olan Sinasos kasabası, 1924 Haziran'ında başlayan mübadeleye kadar çoğunluğu Rumlardan oluşan üç bin nüfuslu bir Kapadokya kasabasıydı. Ürgüp'ün beş kilometre güneyinde yer alan Sinasos, “Doğunun incisi” olarak adlandırılıyordu.
Kasaba halkı, Lozan'da karara bağlanan Türk-Yunan nüfus mübadelesiyle eski güzel günlerine veda etti. Sinasoslular mecburi ikametgâhlarına doğru yola çıkmaya hazırlanıyordu. Kururlan göç komitesi taşınma masraflarına ayrılan bütçe sınırlı olduğu için elinden geldiğince lükse kaçmamaya çalışıyordu. Sinasos sakinlerinden Serafim Rizos, ayrılmadan önce kasabanın fotoğraflarının çekilmesi fikrini ortaya attığında komite tarafından reddedileceğine emindi. Ancak düşündüğü gibi olmadı. Vatan hasreti daha ayrılmadan hazırlık komitesini de sarmış olacak ki, fotoğraf çekimine 20 liralık bir kaynak ayrıldı. Rizos daha önceden fofğrafçılık yaptıklarını bildiği Anastasis-İsaak Pandazis kardeşlerden 20 lira karşılığında kasabanın fotoğraflarını çekmesini istedi. Böylece Sinasoslular, çocukluklarını geçirdikleri, Gavras, Kipos, Kapalos mahallelerini, ibadet ettikleri, eşleriyle hayatlarını birleştirdikleri Eleni ve Konstandinos kiliselerini, okullarını, çeşmelerini ve çok sevdikleri Türk komşularını geçmişin silik hatıraları olmaktan kurtardı. Rizos Yunanistan'a giderken uğradığı İstanbul'da fotoğraf filmlerini göç komitesinin merkezine teslim etti.
Aradan hayli zaman geçmişti. Göç dalgasına kapılıp Yunanistan'a giden Rizos, çalıştığı halı fabrikasında mesaideyken postadan ağır bir paket geldi. Doğunun İncisi Sinasos albümü Rizos'un ellrindeydi artık.
Bir Zamanlar Yayıncılık'ın sahibi Osman Köker, albüm piyasaya çıkar çıkmaz soluğu Sinasos'ta yani Mustafapaşa'da aldı. Sinasos'un yeni sakinleri mübadeleyle Batı Trakya ve Makedonya'dan getirilen Müslüman Türkler. Köker'e göre Sinasos'a getirilen Türklerle buradan götürülen Rumlar arasındaki tek fark dini inançları. İç içe geçen iki halkın yemekleri, sözlü kültürleri, oyunları, alışkanlıkları arasında şaşırtıcı benzerlikler var.
Mübadelenin ilk yıllarında iki ülke arasında değiştirilen Türkler ve Rumların topraklarına giriş çıkışı yasaklamıştı. Hem Türkiye hem de Yunanistan, gönderdiği azınlıkların geri gelmesini istemiyordu. Zamanla Yunanistan ve Türkiye arasındaki ilişkiler yumuşadı. Şimdi hem Rumlar hem de Türkler ata topraklarını serbestçe ziyaret edebiliyor. Ancak Köker'e göre Rumların ilgisi daha fazla. Mübadeleyle Yunanistan'a gönderilen Rumların yerleştikleri yerlere Anadolu'da bıraktıkları mahallelerin kasabaların adlarını verdiğini söyleyen Köker, “Örneğn Sinasoslu Rumlar, yerleştikleri yere Yeni Sinansos adını vermişler” diyor. Türkiye'deki Rumelilerin doğdukları toprakları eskisi kadar hatırlamadığını belirten Köker'e göre, yine de son yıllarda Lozan Mübadilleri Vakfı'nın çalışmalarıyla turizm canlanmaya başladı.
Önde Sinasoslu Hacı Osman'ın maddi katkılarıyla yapılan medrese, arkada ise Dimoğlu ve Kostandininis'in evleri görünüyor.
Sinasos'un köklü ailelerinden birinin başı olan Vasilios Maraşoğlu'nun inşa ettirdiği Maraşoğlu Köprüsü, Sinasos'un yan yana bulundukları halde derin bir vadiyle birbirinden ayrılan iki mahallesini, Gavras ve Yeni Mahalle'yi birbirine bağlıyor.
