Bu çalışmanın bu iki şahsiyeti bir araya getirmek, buluşturmak gibi özel bir gayesi yok. Kitabı yazmamın yoğun bir problematik alanı var. Bu problematiklerin hepsi de aslında günümüze ait. Günümüzün acıklı beşeri durumu, toplumların kamplaşmaları, uluslararası kutuplaşmalar, adaletten, özgürlükten yoksunluk, savaşlar, tahakkümler, rekor derecede incelen ozon tabakası, kalınlaşan basiretler…
Aslında kitabın temel amacı bu değil. Ben Adam Smith ve İbrahim Hakkı'yı din, ahlak, ekonomi arasındaki ilişkinin kırılmasında, ekonominin, kendisini din ve ahlaktan kopararak hem müstakil bir bilim, hem de bir hayat alanı olarak nasıl öne çıktığının ispatında birer vasıta olarak kullanıyorum. Onları mukayese etmek onları yan yana getirmek gibi özel bir amacım yok. Dolayısıyla bu iki şahsiyet, konunun doğal seyrinde birbirleriyle karşılaşıyorlar. Fakat araştırdıktan sonra çok enteresan bir şekilde Adam Smith'in ahlak görüşünün neredeyse vahdet-i vücutçu'ların ahlak görüşüne yakın olduğunu ve daha pek çok benzerliği fark ettim.
Bir insanın ahlaklı olması için muhakkak diğerini tam anlamıyla anlaması, kendisini onun yerine koyması, onun içine girmesi ve onun aynasında nasıl göründüğünü izlemesi gerektiğini söylüyor. Bugün toplumlar Adam Smith'in ekonomik değil de ahlak görüşü üzerinden gidecek olsaydı o zaman gerçekten İslam'ın çok önemli bir düsturu yerine gelmiş olurdu.
Adam Simith'in ahlak anlayışında çok az dini tını olmasına rağmen, insanın fıtratı özgür bırakıldığında demek ki mutlak hakikate ulaşma yolunda bir mesafe kaydedebiliyor. Özellikle Ahlaki Duygular Kuramında içerik ve hatta kitabın tasnifi açısından Marifetname ile çok önemli benzerlikler gördüm. İkisi de kendi medeniyet algıları çerçevesinde insana ahlaklı olmanın yollarını öğretiyor.
Evet bütün kitapta insanın bencilliğinin yani kendisini sevmesinin diğerlerini sevmek yoluyla nasıl yenileceğini anlatıyor. Bunun yollarını gösteriyor. Aslında Ulusların Zenginliği'nde de amacının çok masum olduğunu görüyoruz ama iş şuraya gelip dayandı. Zengin olma isteğinin, zenginliğin üzerindeki manevi bariyerleri kaldırırsanız o zaman insanlık zenginliğe doğru büyük bir iştahla ve kendisine dinin ve ahlakın çizdiği engelleri unutarak hücum eder. Etti de. Ahlaklı insan, ekonomik insana indi.
Eğer din inançsa, Allah ile bağlılıksa, ahlak onun sosyal hayatının bütün alanlarındaki tezahürüdür. Din Allah ile dikey bir ilişki, ahlak ise bu ilişkinin yatay olarak tezahürüdür. İslam'ın teklifi ve iddiası ise ahlakın temel ilke ve prensiplerinin bütün hayat alanlarında geçerli kılınmasıdır.
Burada dinin yansıması olan ahlaki hayatla modernite arasında pratikte bir çatışma var. Dinlerin vaaz ettiği ahlakın, insan hayatında hâkim olmaması, ahlakın devreden çıkarak böylelikle dinin de sadece vicdanlara hapsedilmesi isteniyor. Bu bir yerde, olup bitenin ahlaki bir sorgulamaya, müdahaleye tabii tutulamaması demektir. Tutulduğu anda, dinin hayata davet edilmesi demektir. Oysa din zaten hayat içindir.
Bu şu demektir; artık insanoğlu, 'rablik' iddiasında bulunacaktır.
Evet, bir bakıma öyle... Cenabı Allah bize bezmi elestte şöyle sormuştu: "Sizi mürebbi olarak gözetecek, terbiye edecek, hayatınıza kurallar getirecek tek merci ben değil miyim?" Bütün insanlık buna 'evet' demişti. Bu mukavele tek yönlü olarak bozulmuştur artık. İnsan artık şöyle demek istiyor: "Bundan böyle var oluşumun gayesi, hedefleri, kuralları, anlamı bana aittir. Sadece benim tarafımdan belirlenir. İstediğim gibi, istediğim şekilde yaşarım, istediğim zaman da istediğim şeyi yaparım, canım nasıl isterse öyle davranırım."
Evet. Günümüz insanı aklına, vahiyden üstün ve bağımsız bir değer vererek bu iddianın peşinden sürüklenip gitmektedir.
Gündelik hayatta 'ilahi' referansın yerini 'ihtiyaç' kelimesinin aldığı bir toplum var. Bu topluma 'daha' toplumu diyebiliriz. Daha uzun, daha özgür yaşıyor, daha çok geziyor, daha hızlı hareket ediyor ve en önemlisi daha çok kazanıyor ve daha çok tüketiyoruz. Bütün çaba ve hedef bunlar. Fakat daha erdemli, daha huzurlu, daha mutlu muyuz?
Bütün batının aydınları, toplumbilimciler, modernizm ve kapitalizmin izini süren araştırmacılar, bugünkü batıda toplumun öldüğünü, referanslarının çürüdüğünü yerine yeni sistemlerin kurulması gerektiğine inanıyorlar.
Dinin normlarını yeniden gözden geçirerek sistemin arızalarını bu yöntemle revize etmek gerekiyor. Üretim ve tüketim biçimlerinden bahsediyoruz, fakat günümüzde her şey o kadar değişmiş durumda ki. Ekonomi aile içi bir faaliyet olarak başlamışken diğer hayat alanları arasında hiç bir üstünlüğü yokken daha sonra bütün direktifleri koyacak bir şekilde sistemleşti. O zaman biz dünyaya, tam da ihtiyacı olduğu şu anda, eşitlik, adalet barış ve mutlak hakikatin egemen olmasını şart koşan bir dinin normlarına ve prensiplerine kulak vererek yeni tefekkür hamleleri yeni düşünce ve hayat biçimleri üretmek zorundayız.
Bunu sadece dindar kesim için değil bütün kesimler için söyleyebiliriz. Eğer siz ilahi referansların yerine 'ihtiyaç' diye bir kelime koyarsanız ve bu ihtiyacı hayatın biricik ideali yaparsanız bundan kim kaçınabilir? Bunu sorgulamamız lazım. Dindar kesim belki servetle yeni tanıştığı için mercekler oraya çevrildi. Bu sistem kendini devamlı tüketim arzusu, objesi üreterek, ihtiyaçlara yeni bir çerçeve kazandırarak ve bunun üzerindeki hem içsel denetimi kaldırarak hem de dıştan moda, güzellik ve cinsellik gibi pek çok kışkırtıcı ve ayartıcıyla ayakta tutuyor. Bütün topluma bir hayat biçimi olarak dayatılan ve kurumlarını buna göre konuçlandıran bir olgudan Müslümanların kendini ayrıştırması idealdir ama pratiği gerçekten çok zor bir şeydir.
Bu dediğiniz sadece Türkiye için söz konusu değil, fakat modernite ile İslam ahlakının çarpıştığı çok daha genel bir noktadır. Modernite, dindar insanların ahlaka, hayatı düzenleyen bir rol ya da işlev yüklemelerini dinin siyasete, sosyal ve ekonomik hayata müdahalesi olarak görüyor. Oysa onun da temel iddiası toplumu yeniden düzenlemek. Bu görevi serbest piyasaya vermiş. Serbest piyasanın daha serbest hale gelebilmesi için, hazların, duyguların, inançların, serbest hale gelmesi ve toplumun ahlaktan ve yaptırımlarından arınmasını isteyen bir sistemin içindeyiz. Bu dediklerinize karşı koymak sistemin bütününe karşı koymak demektir.
Çok zor ama bir yandan da mümkün olmak zorunda… Bugün biz, her şeyin ekonomi ve siyaset olduğu bir toplum içindeyiz. Bunun için de sanat, edebiyat, dil, nerede? Benim tefekküri hamle dediğim işte bunlar. Bugün biz büyük bir tefekkür medeniyetinin dilini bile dışladıysak, onun yerine evrensel olarak gördüğümüz için başta İngilizce olmak üzere batıya ait dilleri baş tacı ediyorsak neticede böyle zorluklar olur. Direnç kırılır…
Evet direniyoruz. Bunu bütün İslam toplumlarında görüyoruz. İslamofobinin nedeni de bu direnç işte. Bireysel bazda bitmeyen bir dindarlık hali var. Kapitalizmin dayatmalarıyla kuşatılmışken bile Allah'a ahlaki açıdan yakın olmanın onun rızasını kazanmanın, ezanın, caminin, yardımlaşmanın, Peygamber sevgisinin ısrarlı hamlelerini görüyoruz toplumlarda. Ama bunları hayat biçimleri olarak insanlığa sunmak yine de bir tefekkür meselesidir.
Bunu yapmak için gerekli donelerimiz mevcut. Yani düşünce evimizin içinde, varlık, bilgi değer sisteminin içinde kalarak bir yandan asr-ı saadetten uygulamalara bakarak, bir yandan İslam'ın normlarının büyük ölçüde yeşerdiği bir medeniyetin kurumlarına gidip inceleyerek, günümüze sunmanın çarelerini arayarak. Evin anahtarı elimizde fakat elimizde olduğunu bilmiyoruz.
Bütüncül insan modeline inanıyorum.
İnancı ahlaktan, tefekkürden, sanattan, bilimden ve düşünceden ayırmadan yaşamak… Bugün insanımızın en büyük handikapı budur. Daima biz bunları ayırarak yaşıyoruz. Ve birine verdiğimiz önem diğerinden muhakkak az oluyor. Mesela geçmişte edebiyat daima siyasetin, ekonominin hatta sosyolojinin önünde giderdi ve onlara veri sunardı toplum hakkında. Biz bugün eğer yaşanılanları dile dökemiyorsak ya da makaleler, eserler ve metodik düşünce ile ortaya koyamıyorsak o zaman neyin peşinde gideceğiz? Günü birlik siyaset, serbest pazarın çarpık kuralları bize ne sağlayabilir? İşte mesele, kendi medeniyetimizin, kendi dilimizin, kendimize ait olanın uslubu ile ve vahiyle irtibat halinde kalarak yapabilmek bunları, ev dediğim bu benim. Bu, insanlık evimizdir.
İbrahim Hakkı'nın ahlak görüşünde marifet anlayışı var. Nedir marifet? Bir sezgi, anlama bir bilme biçimi. Marifetullah dediğimizde Allah'ı bilme, marifetünnefs dediğimizde insanın kendini bilmesi. Işte İbrahim Hakkı Hz. Marifetnamesi'nde her şeyden önce bizi kendimizi tanımaya davet eder. O gün de, bugün de bütüncül bir insan modeli geliştirebilmemiz için bu tanıma fiiline ihtiyacımız var. Fakat bugün bizden kendimizi tanımamız yerine, ne yazık ki kendimizi daha çok sevmemiz, şımartmamız, beğenmemiz isteniyor.
Evet, işte ama batıda hasbelkader teknolojik, ekonomik üstünlüğe ulaşmış bir sistemin, hayatın diğer alanları için de yaşanılmaya çok değerli olduğuna dair modernist algıyla ilgili bir durum. Bu algıdan kurtulmamız lazım. Batının İslam toplumları üzerine yaftaladığı az gelişmişlik, geri kalmışlık, ilkellik indirgemelerinden bir an önce kurtulmamız gerekiyor. Batıya ilerlediği için mi hayran oluyoruz? Bakın Hodgson ne der bu konuda: İlerleme ahlaki bir yargı ifade eder yani gerilemenin, sapmanın karşıtı olarak bir amaca doğru, en azından iyi bir yön doğrultusunda hareket belirtir der. Oysa modern yaşantının sadece iyiye değil, kötüye giden çok yönleri olduğunu hepimiz biliyoruz. O zaman eğer bu büyük dönüşümü Batı değil de biz varlık, bilgi, değer sistemimiz üzerine inşa edebilseydik belki de bugün dünyanın durumu çok daha farklı olacaktı.
Mesela bütün ilişkilerde sosyal, siyasal, ekonomik, dediğimiz hayatın yaşanılan bütün alanlarında tek kavram geçerli olacaktı. "Adalet." O zaman her sahada bireysel, toplumsal, uluslar arası, bunu deneyecektik. Adil olma tecrübesini. Biz de kendi rönesansımızı yapabilirdik mesela. İktisadi hayatın neden atıl kaldığını, neden zenginliğe karşı psikolojik ve toplumsal bariyerler geliştirildiğini sorgulayabilirdik. Ya da otoritenin veya geleneksel dindarlığın veya ataerkil bakışın özgür düşünce ve cinsiyetler üzerindeki baskılarını tartışabilirdik. Eğer dönüşüm bizim medeniyetimizde o zaman meydana gelmediyse daha sonra oluşmayacağı ile ilgili elimizde hiçbir kriter olmadığını söyleyebiliriz.
Bunun önünde, hem alışılmış bir sistemin nefse, dünyevi, beşeri arzulara cazip gelmesi ve insanoğlunun bireysel bazda kendini bundan kurtaramaması hem de batının teknolojik üstünlüğünü bir tahakküm ve hegomanya aracı olarak dayatması var. Eğer biz içte şahsi engeli kırarsak yeniden edebiyatı, sanatı, sahih düşünceyi ve mutlak hakikat idealini; putlaştırılmış ekonomi ve siyasetin karşısına putkırıcı birer hedef olarak, yeni nesillerin önüne gerçekleşmesi halinde mutlu olacakları ilkeler olarak koyarsak ilk adımı atmış oluruz.
Belki, böyle "gelenekselleşmiş" bir zararı telafi etmek için postmodernite devreye din etnisite ile birlikte cinsiyeti de soktu. Fakat kadının insan olarak asli varoluşu bastırıldığında o zaman kadın varoluşsal potansiyelleriyle yer alamıyorsa hayatta salt cinsiyeti ile yer alıyor. Eğer kadını hem kendisi hem erkek için, daha güzel olma, daha yaşsız olma, daha çekici olma gibi hedeflere kilitler ve bu özelliklerle nitelerseniz, o zaman tabii başka hazlar ve ihtiyaçlar pompalamış olursunuz. Bir de ataerkil bakış tarafından toplumsal hayattan, düşünceden, beşerî potansiyellerinden alıkonulmak istendiğini, bir başka şekilde yakasından çekiştirildiğini düşünürsek kadın burada tabii çok zarar gördü. İki yönlü bir zarar söz konusu.
Elbette dinin özünden uzaklaşma ile ilgili olabilir. Bunu modernitenin taşıyıcıları da gelenekselliğin taşıyıcıları da birlikte yapmıştır. Her ikisinde de dinin özünden uzaklaşma vardır. Kadın olarak yaratılması takdir edilen ve Kur'an'da daima erkeklerle aynı söylemlere ve sorgulamalara, eşit mükafatlara ve ihtarlara muhatap tutulan bir varoluş birimini bir insan cinsini, onu insan olarak yaratanın verdiği haklardan mahrum ederseniz bunun hiçbir mazereti olamaz.
Aslında bu soru çok sorulan fakat temelden yanlış bir sorudur. Siz bir inanç sistemini, üstelik kendisini "ed-din" son inanç, son din son olarak takdim eden bir inanç biçimini alıp, dünyevi bir sistemle uyuşup uyuşmadığını mantıksal olarak tartışırsanız burada bir arıza var demektir. Burada özneyle nesne yer değiştirmelidir ve soru kapitalizm İslam'la uyuşur mu şeklinde sorulmalıdır. Bunun cevabı da sadece 'hayır'dır. Hiçbir abdestin kapitalizmi arıtamayacağı görüşündeyim.
